Texte de Santu Casanova (L'annu corsu - 1932)
Tiadoru fù elettu 1 rè di a machja da tutti i banditi corsi riuniti in furesta d'Aitoni versu u 20 di u sèculu passatu. Stu munarca curunatu sottu i pini era di Guagnu, paese ospitalieru cù i frusteri è sempre in guerra trà di elli. Nantu sta terra di libertà è di focu, e croce fùnebre per indicà à u passageru duve l'omu era cascatu di malamorte 2 nascìanu da per elle cume i funghi. Sempre per mutivi insignificanti, parechji si facìanu banditi per ùn lascià spenghje a riputazione di fieri.
(1) elettu [el'ettu]
: élu (p.p. de eleghje [el'edjɛ] élire). (2) malamorte : mort violente. |
Tiadoru à l'età di vinti anni era toccu cuscrittu 3 è fù chjamatu à rèndesi in Aiacciu per lascià u pilone 4 è mèttesi i calzoni rossi. Avvezzu 5 à sunà di cialamella 6 è à guidà e picurelle sottu à i fai 7 cume Arminia, ricusò di risponde à l'appellu è si tinìa sempre in guardia luntanu da i giandarmi. Questi per pòneli e mani pigliàvanu tutte e pricauzione perchè l'acellu era piriculosu ancu in gabbia 8.
(3) cuscrittu : conscrit. (4) u pilone : cape en poils de chèvre en usage chez les bergers. (5) avvezzu à : habitué à. (6) sunà di cialamela : jouer du chalumeau (instrument de musique). (7) u faiu : le hêtre. (8) a gabbia [a g'abbja] : la cage. |
Una bella sera, u marisciale è dui giandarmi si rèsenu 9 in casa di u cuscrittu per dumandalli un pocu di furmagliu muntagnolu. Ellu, cù molta grazia, dumandò quantu elli ne vulìanu. "Duie picce" 10, rispose u marisciale. Allora pigliò un spurtellu è si fece falà in cantina pè a caterazza 11. Quand'ellu cullava l'agguantonu 12 à nome di a lege è li strìnsenu 13 e manette à i polsi.
(9) rèndesi
: se rendre (aller) : rende se conjugue comme
perde. (10) una piccia : une paire d'objets semblables, superposés ou accolés. (11) caterazza : trappe. (12) agguantà : saisir, attraper. (13) stringhje : serrer. |
Mez'ora dopu partìanu per Aiacciu cù u prigiuneru. Dopu trè ghjorni passati in Citadella, l'aria di a calcina è di a marina pisava troppu nantu a chjocca bullente di Tiadoru.
A mane di u quartu ghjornu surtì tranquillamente in cità è pigliò capu sù cume u muvrellu versi i so monti. Strada facendu, s'era pricuratu un fucile carcu à signalina. Quandu a notte cuprìa i monti è le case di Guagnu l'amicu intrìa in paese. Ghjuntu davanti à u prisbiteriu hà vistu u marisciale chì intrìa inde u curatu. U celu era stillatu 14 è un focu illuminava a casa. Dopu un toccamanu trà u difinsore di l'òrdine è quellu di a riligione si sò calati 15 : u marisciale, faccìa a porta chì era spalancata 16 è u prete avìa u davanti versu u caminu 17.
(14) stillatu
: étoilé. (15) calassi : s'asseoir = pusà. (16) spalancata : grand ouverte. (17) u caminu : la cheminée. |
- Allora l'acellu hè in gabbia ? hà dettu
u prete.
- L'avemu assicuratu per sette anni, hà rispostu u marisciale.
Appena prununciate ste parolle, un colpu più forte cà u cannone intrunò u prisbiteriu è tuttu u paese. U marisciale chì avìa ricivutu tutta a carica in pettu 18 ristò seccu nantu a panca. U prete si vultuliàva in terra gridendu 19 : "Aiutu, o paisani, chì sò mortu ! "
(18) in pettu : dans la poitrine. (19) gridà : crier. |
I paisani intrendu in casa videnu u prete cù
e mani rosse da u sangue di u marisciale, dicìanu à quellu :
" Ùn vi vergugnate di stà cusì tranquillu davanti
à un spettàculu sìmile 20 ?"
" Aiutu, o cristiani, chì sò mortu ! ", gridava u prete.
È l'altru sempre intrèpidu 21 nantu
a panca. Allora si resenu contu 22 : u marisciale
era mortu è u prete ùn avìa niente 23.
Quì cumencia a carriera sanguinosa di Tiadoru chì tirava à i giandarmi innucenti cume à i tòrduli ! Trenta sei prucessi verbali di morte sò à u Parchettu ginarale di Bastìa, tutti di giandarmi tombi da Tiadoru Poli.
Una notte, à Rusazia, un certu Scialdoriu è Acillone di Guagnu piglionu una giuvanotta per forza davanti a mamma chì si ristò sola in casa à vuciarà a figliola cume morta.
(20) sìmile = sìmule : semblable, pareil. (21) intrèpidu : froid. (22) rèndesi contu : se rendre compte. (23) niente = nunda = nulla : rien. |
- Ghjastimà vogliu per sempre à Scialdoriu è Accillone. Ch'ellu sgotti 24 lu so sangue annant'à lu me ziglione 25 !
Duie sere dopu, Acillone passendu per Rusazia, ricivi una fucilata è scappò à more in casa di a donna chì vuciarava a figliola. A voce pùblica accusava à Tiadoru di a morte d'Acillone, ma a virità un s'hè mai sappiuta.
- Chì di cultellu ferisce, di cultellu perisce, dice un pruverbiu antichìssimu.
(24) sguttà : goutter. (25) ziglione = fucone. |
Tiadoru cascò anch'ellu sottu e palle vindittere 26 di i vultisgiadori 27 corsi, in 1831. Ghjuntu un sàbatu sera nantu e rive 28 di u Liamone, chjappu 29 da a puntura 30, si rifugiò in la capanna d'una vèdiva 31 di Guagnu chì passava culà l'imbernu 32 cù e capre.
L'amalatu 33 passò
a notte cun forte frebba. A matina, à ghjornu, a donna mandò u so pastore à
Coghja per circà u pane racummandènduli d'ùn fà sapè à nimu chì
Tiadoru era in capanna. Ma u pastore ch'ùn pudìa stà senza parlà,
quand'ellu ghjunse à Coghja, tutti i paisani éranu in ghjesgia ; soli
trè vultisgiatori, Colonna, Fornari è Graziani sintìanu
a messa sottu à l'olmu chì era in piazza. U pastore chì ùn
pudìa più tene u sicretu, s'avicinò à quelli trè penitenti
è li dumandò s'ellu c'era niente di novu in Coghja. Quelli intrigati
da a dumanda dissenu :
- " Quì, ùn ci hè nulla. È tù sai qualcosa
?
- Eiu sò qualcosa, ma bisogna à tene u sicretu cume mè.
- È chì sai ? Parla.
- U pesciu grossu hè in la reta 34.
- Quale, u pesciu grossu ?
- Tiadoru hà la puntura in la capanna di a me patrona. Sì vo falate
u pigliate cume un mazzardu 35."
(26) e palle
vindettere : les balles de la vengeance ("droit
de le vendetta"). (27) u vultisgiadore : le voltigeur (militaire). (28) a riva = a ripa = a sponda : la rive. (29) chjappu : p.p. de chjappà : attraper, saisir. (30) a puntura : (med.) pneumonie. (31) vèdiva = vèduva [b'ɛ(d)uwa] : veuve. (32) imbernu = invernu = inguernu : hiver. (33) L'amalatu = u malatu (???). (34) a reta [r'ɛda] : le filet de pêche. (35) mazzardu : le mulet (poisson). |
A pesca essendu grossa è bramata 36,
i vultisgiatori partinu di corsa è in tèrmine d'un quartu d'ora
inturniàvanu a capanna gridendu :
" Attente Laurelli, attente Colombani, attente Catiglio ! Tutti pronti
! "
Burghellu, u fratellu di Tiadoru, chì era in la machja, sintendu a chjama di Colonna s'alluntanò cridendu chì tutte e brigate fùssinu culà.
Videndu u casu persu, Tiadoru fece l'ùltima
tentativa per sorte fora, dopu avè tiratu sopra à Graziani. Questu avìa
u bracciu in pezzi ma l'altri dui fècenu focu è u banditu cascò
à quattru passi da a capanna cù u so fucile tesu 37
nantu un ghjinochju, in attu di difesa 38.
I vultisgiatori stùpidi 39 ùn sapìanu
s'ellu era vivu o mortu.
Una zitella di a patrona guardava u banditu chì ùn si muvìa.
Colonna li disse : ''Vai à vede s'ellu hè mortu.
- Sì vo mi date u filare 40 ch'ellu hà
à u collu, ci vò !
- Vai puru chì u ti demu."
(36) bramà : désirer ardemment. (37) tesu [t'ɛzu]: p.p. de tende : tendre, étendre. (38) a difesa [div'ɛza] : défense. (39) stùpidu : surpris, étonné ; stupide. (40) u filare = fulare = filaru : le foulard (gallicisme). |
Quandi a zitella u tuccò, Tiadoru era mortu è un facìa più paura à i vultisgiatori nè à i giandarmi. À u colmu di a cuntintezza, l'eroi 41 di a morte di Tiadoru Poli, chì duvìa risunà in tutta l'Europa, saltàvanu di gioia è vuciaràvanu u mortu à nome di a mugliere :
Stava tutta addulurata
Di Tiadoru la cunsorte
Quandu intese la nuvella
Ch'ell'era feritu à morte.Oh ! s'eiu ùn era in partu
Aggravata da i dulori
Vulìa sfugà lu me sangue
Contru li vultisgiatori.
(41) l'eroie (pl. l'eroi) : héros. |
Par assicurassi ch'ellu ùn fessi focu ancu dopu mortu, i vultisgiatori li scarconu u so fucile eppo'piglionu u mulu di a pastora, attaconu u mortu pè i pedi à croce di l'umbasti, è partinu versi Vicu gridendu à voce rivolta : " Compra stacci 42, ciarnìgliuli 43, ferru, acciaghju, chjodi, stacchette 44 è carne fresca ! "
A nutizia si sparse 45 in tutta a pruvincia è da ogni paese currìanu masci è fèmine, vechji è zitelli. Quandu u curteggiu intrìa in Vicu era scurtata da più di duie mila parsone. Spostu in la ghjesgia di Vicu chì era nantu a strada, u mortu fù cunfidatu à a guardia d'un certu Orsoni, anticu vultisgiatore chì facìa u macellaru in Vicu. Tiadoru, durante u viaghju nantu a mula avìa u capu rottu. Orsoni li saldò 46 a ferita 47 cun erbe parfumate, li lavò tutta a faccia è li fece a strada in fronte chi avia una capillera nera è folta 48.
In la nuttata sei omi armati intrinu in ghjesgia, piglionu u mortu davanti à Orsoni, è un s'hè mai sapiutu duv'ellu fù interratu. Quandu u tribunale ghjunse da Aiacciu in Vicu cù tuttu l'attiragliu, ùn truvonu cà i muri.
(42) u stacciu : tamis. (43) ciarnìgliuli = cernigliu: crible. (44) a stacchetta : clou à tête pour chaussures férrées. (45) spàrghjesi : se répandre. (46) saldà = sallà : souder. (47) a ferita : la blessure. (48) foltu = foltru = zeppu : épais. |